مقالات

22 نکته کاربردی برای بهینه سازی سایت و افزایش سرعت سایت وردپرسی

تو این مقاله به نکاتی خیلی کاربردی پرداختم که میتونین برای بهینه سازی سایتهاتون استفاده کنین

بهینه سازی سایت و افزایش سرعت سایت موضوع مهمیه که باید همزمان با طراحی سایت بهش توجه کنیم. شما به عنوان یک WebMaster یا صاحب وبسایت زمان کوتاه (در حد چند ثانیه) خیلی گرانبهایی برای جلب توجه بازدیدکنندگان دارید و نباید این چند ثانیه رو صرف بارگذاری سایتتون کنید. این اصلا مهم نیست که شما تجهیزات میفروشید، خدمات ارایه میکنید، یا یه وبلاگ ساده دارید! اگر سایت شما کنده، شما در حال از دست دادن ترافیک، بازدیدکنندگان و احتمالا پول هستید.

یه دغدغه اساسی که باید در هنگام راه اندازی یه وبسایت بهش توجه ویژه داشت، اینه که سایتی که قراره راه اندازی کنیم استاندارد ، بهینه و مطابق با آخرین استانداردهای گوگل باشه. تو این مقاله سعی کرده ام به مواردی که مرتبط با بحث تکنیکال و فنی سئوی سایت هست بپردازم و ابتدا از موارد ساده تر شروع کنم و در انتهای مقاله هم به توضیح موضوعات پیشرفته تر بپردازم، اگر در هر سایتی مواردی که تو این مقاله گفته ام رو رعایت کنین تا حد زیادی وضعیت سایتتون بهبود پیدا خواهد کرد، با من همراه باشید.

مقدمه

بیاین اول با یه مقدمه کوتاه شروع کنیم، و اینکه اصلا چرا بروز بودن و مطابق بودن سایت با آخرین استانداردها انقدر مهمه؟ من یه سایتی رو طراحی کردم  دیگه حالا چه کاریه همیشه بخوام درگیرش باشم که به روز بمونه ؟!

نحوه بارگزاری سایت واقعا مهمه، از چه لحاظ؟ از این جهت که فکر کنین تو دوره ای که هر روز فناوری های جدید ظهور میکنه، و سرعت کامپیوترها و همچنین سرعت اینترنت با استفاده وسیع فناوری هایی که گفتم، به طرز افسارگسیخته ای در حال رشده، باید قبول کنیم که میزان تحمل و صبر بازدیدکنندگان جهت بارگزاری سایت شما، نسبت به چیزی که در گذشته بوده بسیار کمتر شده ..

سرعت ایده آل برای بارگذاری سایت شما بستگی به عوامل زیادی داره! و نمیشه خیلی دقیق مشخص کرد که اگر سایت شما در چند ثانیه بارگذاری بشه سایت شما بهینه هست، ولی مهمترین فاکتور تو این مورد نحوه کارکرد سایت شماست. اینکه سایت شما قراره چیکار بکنه؟ آیا قراره یه وبلاگ ساده باشه یا فروشگاه اینترنتی ، یا اینکه قراره یه صفحه برای معرفی شرکت و محصولات و خدمات شما باشه؟ و اینکه قراره سایت شما چ امکاناتی داشته باشه؟ مثلا تو فروشگاه های اینترنتی آیتمهایی برای مقایسه محصولات لود میشه که خب نیازمند فایلها و اسکریپتهای مجزا هست، ولی تو یه وبلاگ ساده نیازی به این موارد نیست.

یه نکته خیلی مهم!

با اینکه بسیاری از ابزارها و معیارهای سنجش وضعیت سایتها نمره ای به سایت شما میدن، ولی قطعا این اعداد و نمره ها معیار و ملاک دقیقی نیستن، و شما باید بیشتر روی رفع مشکلات و بهبود وضعیت براساس گزارشهایی که ابزارها به شما ارایه می کنن تمرکز کنید نه صرفا نمره ای بهتون دادن!

با تجربه ای که طی این سالها کسب کرده ام ، موارد زیادی پیش میاد که کاربرها برای بهینه سازی و افزایش سرعت به ما مراجعه میکنن، و بخاطر همین با اینکه تخصص اصلی من سئو و بهینه سازی سایت نیست، ولی در مباحث تکنیکال شاید با جزییات بیشتری نسبت به خیلی ا کارشناسان سئو با این موارد درگیر بوده ایم،

تو گنجه هاست، زمان بسیاری صرف بررسی آیتمهای مختلف تاثیر گذار در بهینه سازی سرعت و پیاده سازی فناوریهای روز جهت افزایش راندمان بخصوص برای سایت های وردپرسی، کرده ایم. بخاطر همین استفاده از یک هاست قدرتمند که از بروزترین سخت افزارها و آخرین تکنولوژی های افزایش سرعت استفاده میکنه، لازمه افزایش راندمان سایت هاست . البته داشتن یک هاست مناسب وردپرس ، تنها عامل تاثیرگذار نیست و چندین ابزار و تکنیک دیگه وجود داره که می تونید در راستای بهبود سرعت سایتتون استفاده کنید، که در ادامه با جزییات بیشتری به توضیح اونها میپردازم.

شناسایی و اولویت بندی مشکلات سرعت سایت

22 نکته کاربردی برای بهینه سازی سایت و افزایش سرعت سایت وردپرسی

خیلی وقتا هست که نمیدونیم از کجا باید شروع کنیم! درسته این اولین قدمه!

یعنی قبل از هرکاری شما باید سایتتون رو کامل آنالیز کنید و بدونین که با چه مشکلاتی مواجه هستید و نقاط قوت و نقاط ضعفتون چیا هستن، اینجوری میتونین متوجه بشین که کجای سایتتون نیاز به تمرکز بیشتری داره؟! و تو چه زمینه هایی نیاز به آموزش، هزینه یا تلاش بیشتری دارین؟

راحت ترین راه برای انجام این کار اینه که بیایم با استفاده از یه سری سایتها و ابزارهای خارجی که معیارهای مختلفی برای سنجش سایت شما رو مدنظر قرار میدن، وضعیت سایت رو بررسی کنیم و ببینیم سایت در چه وضعیتیه؟!

سه تا از پرکاربردترین و البته مهم ترین سایتهایی که باید استانداردهاشون رو مدنظر قرار بدیم:

  1. سایت GTMetrix.com

این وبسایت سالهاست بعنوان یکی از معتبرترین سایتهایی شناخته شده که میشه بعنوان مرجع ازش استفاده کرد و روش کارش هم به این صورته که سایت شما رو از لوکیشن خاص بررسی میکنه و توصیه هایی برای بهینه تر شدن سایتتون ارایه میکنه و هر جا که نیاز به اصلاح داره به شما اعلام میکنه؛ به تازگی الگوریتم بررسیش رو تغییر داده و مانند Ligtehouse گوگل شده، ولی شما میتونین با عضویت و ورود به سایت gtmetrix حالت Legacy Report رو فعال کنید تا با همون روال قدیمی سایتتون رو بررسی کنه.

2. سایت Pingdom Tools

این سایت هم مثل gtmetrix بهینگی سایت شما رو بررسی میکنه، و یکی از قدیمی ترین مراجعی هست که میشه ازش استفاده کرد تا المان های مختلف تاثیر گذار در سرعت لود سایت شما رو مشخص کنه.

3.سایت Google Page Speed Insights

این سایت اصلی ترین مرجع برای بررسی سرعت و بهینگی سایت شما هست، و بعد از بررسی سایت، به شما گزارشی طبق آخرین استانداردهای گوگل ارایه میکنه تا بررسی کنید.

من تو این مقاله نمیخوام به توضیح سایتهای بالا و ابزارهای بررسی سرعت سایت بپردازم، درباره هر سه سایت بالا هم تو وب فارسی و هم انگلیسی، اطلاعات خیلی زیادی موجود هست، من قصد دارم بصورت عملی یه سری توصیه های تکنیکال بهتون ارایه کنم، که با انجام اونها به سادگی میتونین وضعیت سایتتون رو بهبود بدین.
مطمین باشین با انجام مواردی که در این مقاله گفته ام، وضعیت سایت شما تا حد زیادی بهبود پیدا خواهد کرد.

مشکلات رایج احتمالی در بهینه سازی سایت ها

بعد از بررسی وضعیت سایت با ابزارهای بالا ، نوبت به این میرسه که مشکلات و موانع واقعی رو شناسایی کنید. اگرچه هر وبسایتی مشکلات مختص به خودشو داره، اما برخی مشکلات هستن که معمولا مشترکن ، مثلا :

  • مورد اول وجود تعداد پستهای بسیار زیاد در صفحه اصلی وبسایتتون میتونه باشه.
  • مورد دوم وجود تعداد زیادی افزونه و ابزارک مرتبط با اشتراک گذاری و شبکه های اجتماعی تو سایتتون
  • مورد سوم استفاده از تعداد زیادی فونت با لینک های خارج از سرور
  • مورد چهارم استفاده از پوسته های همه کاره با ویژگی های بسیار زیاد (واقعا این نوع پوسته ها رو بعنوان پوسته های خونین (Bloated themes) هم میشه نامید)
  • مورد پنجم هم استفاده از تصاویر بزرگ و بهینه سازی نشده است!
  • و …

اولویت بندی مشکلات سرعت سایت

در خیلی از مواقع نتیجه بررسی و آنالیز شما از سرعت وبسایت، ممکنه یک لیست بلند بالا از اقدامات لازم برای بهبود وضعیت سایتتون بشه؛ در این شرایط قطعا شما نیاز به اولویت بندی این لیست دارید؛ چون رفع برخی از این مشکلات زمان زیادی نیاز داره، در حالی که اگر از اولویتهای پایین باشن تاثیر زیادی تو بهبود وضعیت سایت شما نخواهند داشت.

دو موضوع مهم وجود داره که باید تو اولویت بندی اقدامات بهبود وضعیت سایتتون در نظر بگیرید:

  • مورد اول اینکه انجام اقدام پیشنهادی، تا چه حد مشکله ؟
  • مورد بعدی هم اینکه انجام اقدام پیشنهادی، تا چه حد روی رفع مشکل کل سایت شما تاثیر میذاره ؟

شما میتونین از پاسخ سوالهای بالا، لیست مرتبی از بهینه سازی هایی آماده کنید که از درجه اهمیت بالاتر و راه حل های آسانتر برخوردار هستن و در عین حال در زمان کوتاهتری قابل انجامند.

خب حالا باهم بریم که نکات عملی رو به ترتیب بیان کنیم و مختصر هر کدومشونو توضیح بدم:

1- کاهش تعداد پست ها در صفحه اول

کاهش تعداد پستهای نمایش داده شده تو صفحه اصلی، به سادگی توسط پنل مدیریت وردپرس قابل انجامه و برای انجامش باید به مسیر زیر در پنل ادمین وردپرس سایتتون برید:

Settings -> Reading Settings -> Blog pages show at most

و بعدش مقدار “show at most” جهت نمایش تعداد پستها رو به تعداد کمتری کاهش بدین..

علاوه بر این شما میتونین از افزونه هایی مثل YITH Infinite Scrolling که تو وبسایت اصلی وردپرس هم موجوده و از این جهت تایید شده هست، استفاده کنید. این پلاگین بصورت داینامیک، پستهای بیشتری رو در صورت Scroll کردن به پایین صفحه، نمایش خواهد داد و در همان ابتدای کار تمام پستها رو بارگزاری نخواهد کرد. بعنوان مثال از نحوه رفتار این افزونه، میتوانید نحوه کارکرد فیسبوک در نمایش پستها و رویدادهای جدید رو بررسی کنید.

2- بهینه سازی محتوا و اندازه صفحه

اگر سایت شما به دلیل محتواهای طولانی و کاملی که منتشر میکنه شناخته شده، میتونید محتواها و مطالب پست های سایتتون رو با استفاده از تگ <!—nextpage–> به صفحات مجزا split کنید. با این کار، مطالب پستهای سایت شما صفحه بندی می شود و زیر صفحات یا پست هایتان شماره صفحه (pagination) قرار میگیرد و کاربران شما قادر به مشاهده آنها بصورت مرتب و صفحه بندی شده خواهند بود و به راحتی میتوانند بین صفحات مجزا جابجا شوند.

این کار در واقع مطالب طولانی رو به چندین صفحه تقسیم می کند و تنها قسمتی از صفحه که در حال مطالعه هستید برای شما بارگزاری میشود؛ در نتیجه موجب افزایش سرعت بارگزاری کلی سایت می شود.

توجه داشته باشین که این موارد کاملا بستگی به نظر خودتون داره، و میتونین هر کدوم از مواردی که من پیشنهاد میکنم رو انجام بدین یا ندین!

مثلا من تو همین وبلاگ ترجیح دادم مطالب بصورت کامل نمایش داده بشن

3- جایگزینی اسلایدر چند تصویر با تصاویر ثابت

اسلایدرها معمولا از تعداد بسیار زیادی جاوا اسکریپت برای فعالیت استفاده می کنن؛ علاوه بر این، تقریبا میشه گفت در وردپرس هیچیک از افزونه هایی که قابلیت کشویی یا اسلاید کردن پستها، تصاویر یا محتواها رو فراهم میکنن، سبک و بهینه برنامه نویسی نشده اند. آخرین موضوعی که تو این مورد میشه گفت که البته از اهمیت بسیار بالایی هم برخورداره اینه که خیلی از اسلایدرها عموما در نمایش روی مرورگرهای دستگاه های موبایل، کاربر-پسند یا user-friendly نیستن! بنابراین، اگر طراحی سایت شما اجازه بده، اکیدا توصیه میکنیم اسلایدر سایتتونو با یه تصویر استاتیک یا ثابت جایگزین کنید.

بهرحال، اگر تمایل دارید حتما اسلایدر تو سایتتون داشته باشید، توصیه میکنیم اول اسلایدر مورد نظر رو از لحاظ موارد مربوط به سرعت و بهینگی بررسی کنید. اغلب از Layer Slider  یا Revolution Slider بعنوان یه اسلایدر کامل یاد میکنن که البته تو سایتای ایرانی خیلی پرطرفدارم هستند، ولی باید بدونیم که این افزونه ها هم خالی از ایراد نیستن، و همگی مشکلاتی از بابت بهینه گی و واکنش گرا نبودن تو مروگرها و دستگاه های مختلف دارن. اگر بخوام از لحاظ بهینگی و سرعت لود، اسلایدر مناسبی معرفی کنم، استفاده از Soliloquy رو پیشنهاد میکنم که یک اسلایدر بسیار سبک هست که تا  حد زیادی دغدغه بهینگی اسلایدر وردپرس رو از ذهن کاربرا رفع کرده؛ Meta Slider هم پیشنهاد مناسب دیگه ای هست که بیش از 700 هزار نصب فعال داره و مورد تایید خود وبسایت وردپرس هم هست.

4- استفاده از تصاویر با اندازه مناسب

بدون شک تصاویر عناصر ضروری یه وبسایت هستن و ممکنه که زمان بارگزاری سایت، بخش زیادی از زمان درگیر بارگزاری این تصاویر یشه.

به بیان ساده تر؛ اگر میخواهید تصویری با اندازه 300×300 تو سایتتون قرار بدین، اینکه تصویری با اندازه مثلا 1024×1024 آپلود کنید و با html یا css اونو تنظیم کنید صحیح نیست! و حتما باید تصاویرو با همون اندازه ای که استفاده میشن آپلود کنید.

5- بهینه سازی تصاویر بدون کاهش کیفیت

ابزارها و سایتهای زیادی وجود دارن که حجم تصاویرو بدون اینکه به کیفیتشون آسیبی برسه کاهش میدن. بعنوان مثال میتونید از سایت www.compressjpg.com  برای کاهش حجم تصاویر با پسوند jpg استفاده کنید، یا می تونید از سایت www.compresspng.com برای کاهش حجم تصاویر با پسوند png استفاده کنید. همچنین از افزونه هایی مثل EWWW Image Optimizer یا wp-smushit میتونین برای بهینه سازی عکسها استفاده کنید؛ بعضی از افزونه ها مثل  wp-smushit به شما این امکانو میدن که تمام تصاویر فعلی سایتتونو بصورت کلی و یکجا بهینه سازی کنید.

در واقع این ابزارها و وبسایت ها تمام اطلاعات غیرضروری که مثلا دوربینها یا ابزارهای مختلف ایجاد و در فایل مربوط به تصویر ذخیره می کنن (مثلا اطلاعات مربوط به location تصویر، یا مدل دوربین و ..) رو حذف و فقط داده های مربوط به نمایش عکس رو تو فایل حفظ میکنن.

تاثیر بهینه سازی تصاویر تو افزایش سرعت بارگزاری سایت بسیار بالاست، حتی اگه بهینه سازی هر تصویر ناچیز و در حد چند کیلوبایت هم باشه، زمانی که تعداد تصاویر زیاد می شه، تاثیر خودشو نشون میده و موجب افزایش سرعت سایت می شه.

 

6- عدم استفاده از فونتهای خارج از سرور

در بسیاری از موارد مشاهده شده که برای طراحی قالبها از فونتهای رایگان گوگل یا سرویس دهنده های مشابه دیگه استفاده میشه، بسیاری از فونتهایی که به این صورت استفاده میشن، دارای سربار و متغیرهای اضافی از جمله Weight (300,400,500,700) و انکدینگ های مختلف مثل Encoding(Latin, Cyrillic) ، اطلاعات Style و بسیاری مورد مشابه دیگه هستن.

راهکار رفع این مشکل اینه که سایتتونو بصورت دقیق بررسی کنید و تها فونتهایی که واقعا نیاز دارید رو استفاده کنید.

علاوه براین موارد، بعضا مشاهده می شه که برای قسمت کوچیکی از یک متن، از یک فونت مجزا استفاده می شه، جهت بهبود سرعت بارگزاری سایت توصیه میکنیم از انجام این کار هم خودداری کنید و از فونتهایی که تو صفحات دیگه به کار برده اید، استفاده کنید.

7- مدیریت مقدار کامنت های داخل سایت

طبیعتا کامنتهای زیاد روی پست ها و مطالب وبسایت، نوعی موفقیت محسوب میشه. البته دریافت کامنت های زیاد دو جنبه داره؛ اول اینکه کامنتهای مکرر و به تعداد بالا موجب افزایش انعطاف و پویایی سایت شما می شه (البته اگر از caching استفاده میکنید، باید در بازه های زمانی کوتاه مدت، تازه سازی بشه)، دوم هم اینکه هر کامنت اضافه، به حجم خروجی html صفحه ی پست یا مطلب شما اضافه میکنه!

در این موارد، میتونین بجای سیستم نظرگذاری پیش فرض وردپرس (wordpress comment system)، از افزونه هایی مثل Epoch استفاده کنید. این افزونه روشهای پیش فرض مدیریت کامنتهای وردپرس رو با کدهایی بسیار بهینه تر جایگزین می کنه که واقعا سرعت سایت شما رو تا حد خیلی خوبی بهبود میده، مخصوصا اگر تعداد کامنتهای بسیار زیادی تو سایتتون دریافت میکنید.

افزونه هایی دیگری مثل افزونه Disqus هم هستند که سیستم کامنتهای سایت شما رو با سیستم های جانبی خارجی جایگزین میکنن، در واقع این سیستمها نرم افزارهای third party هستن که کامنتهای سایت شما رو بارگیری میکنن و در جایی خارج از سرور اصلی سایتتان میزبانی می کنند.

8- فشرده سازی صفحات با GZip

GZIP امکانی در سرور میزبان سایته که اگر فعال باشه، خروجی html نهایی سایت شما و تعدادی از منابع استاتیک سایت شما، قبل از این که از سرور به سمت بازدیدکننده سایتتون ارسال بشه فشرده سازی می شه! بعد از رسیدن به مرورگر کاربر، مجدد بازگشایی و به کاربر تحویل میشه. این روش خیلی سریعتر از حالتیه که بدون فشرده سازی، اطلاعات بصورت کامل بین سرور و مرورگر کاربر بدون فشرده سازی ردوبدل بشه.

فعالسازی gzip روی سایت نیاز به تلاش زیادی نداره و بسیار ساده ست.

در این مورد قبلا تو بلاگ گنجه هاست یه مقاله کامل نوشته شده که توصیه میکنم حتما یه سری بهش بزنین:

فشرده سازی Gzip (Gzip Compression) چیست؟ چگونه آن را فعال کنیم؟

9- کوچک سازی و ترکیب فایل های js و css

کوچکسازی (minify) و ترکیب کردن(combine) جاوا اسکریپتها و فایلهای css ، دو تکنیک متفاوت ولی با یه هدف واحد هستن؛ هدف اصلی این تکنیکها کاهش حجم و تعداد فایل های CSS و جاوا اسکریپتهایی هست که سایت شما جهت بارگزاری نیاز داره!

کوچک سازی یا minifyکردن فایلها، در واقع تمام سمبلها و علایم اختصاری و کاراکترهای داخل فایلها رو بصورت پشت سرهم و بدون اطلاعات اضافی مینویسه و فضاهای خالی اضافی رو بگونه ای حذف می کنه که مشکلی در اجرای اونها ایجاد نشه. با این کار از اجرای چندین باره اطلاعات اضافی در هر دفعه بارگزاری سایت شما جلوگیری میشه و در نتیجه سرعت بارگزاری سایتتون افزایش پیدا میکنه.

با ترکیب یا Combination فایلها، در واقع تمام فایلهای جاوا اسکریپت و CSS رو تو یه فایل واحد ترکیب می کنیم. این کار باعث کاهش تعداد درخواست های سایت شما در هنگام بارگذاری می شه. افزونه های زیادی وجود دارن که این اقدامات Minification و Combination رو انجام می دن، ولی موارد زیر، افزونه هایی کاربردی و قوی هستن که میتونین استفاده کنین:

 

10- فعالسازی Caching

راه اندازی Caching یا حافظه نهان، یک تکنیک فوق العاده ست که خروجی عملیاتهای مختلفی که تو سایتتون انجام می شه تا محتوای نهایی تولید و به کاربر ارایه بشه رو در جایی ذخیره میکنه و بعدش از اون به عنوان یک خروجی آماده، برای کاربرای بعدی سایتتون استفاده میکنه. با یه راهکار کشینگ مناسب و عملیاتی، حتی سایت های فوق سنگین شما که ممکنه محاسبات زیادی انجام بدن تا خروجی نهایی رو به کاربر ارایه کنن، به سرعت و مثل یک صفحه استاتیک بارگزاری می شن تا اینکه شما تغییری تو محتوای صفحات اعمال کنید، که در این صورت مجدد برای اولین بازدیدکننده ای که سایتتون رو بارگذاری میکنه، مجدد عملیات caching اتفاق میفته و برای بازدیدکنندگان بعدی، دیگه بارگذاری از سرور صورت نمیگیره و در واقع این نرم افزار caching هست که از نتایج ذخیره شده ای که قبلا آماده کرده، پاسخ می ده و در نتیجه سرعت بارگذاری و لود صفحات به طرز خیره کننده ای بهبود پیدا میکته!

بهترین روش فعالسازی Cache روی وبسایت، استفاده از افزونه های caching هست. این افزونه ها اطلاعات سایتها و نتایجشونو روی هارد دیسک سرور ذخیره می کنن و تا حد زیادی راندمان وبسایت شما رو نسبت به زمانی که  هر بار از سرور اطلاعات رو واکاوی کنن افزایش می ده.

WP Rocket یکی از بهترین گزینه ها برای مدیریت کشینگ سایت شماست، که البته نسخه حرفه ایش شامل هزینه لایسنس می شه. در صورتی که بودجه ی شما محدوده، استفاده از WP Super Cache هم یکی از بهترین گزینه هاست.

علاوه بر تنظیماتی که می تونین داخل سایتتون انجام بدین، کشینگ یکی از خدماتی است که در سطح سرور و توسط شرکت هاستینگ میزبان سایت شما میتونه بعنوان یک خدمت جانبی ارایه بشه.

برخلاف زمانی که شما در سطح سایت، کشینگ رو فعال میکنید و اطلاعات روی هارد دیسک ذخیره میشن، در صورتی که کشینگ در سطح سرور فعال بشه، تمام اطلاعات موقت روی RAM ذخیره می شن! که این مورد باعث می شه هم سرعت و هم راندمان بارگذاری سایت شما تا حد فوق العاده زیادی تغییر کنه.

وب سرور لایت اسپید بعلاوه کش سرور فوق العاده قدرتمند LSCache بهترین تلفیق وب سرور و کشینگ جهت میزبانی سایت شماست که قبلا تو مقاله زیر بصورت کامل درباره شون صحبت کرده ام:

معرفی و مقایسه فنی انواع وب سرورها

تمامی تکنیک های لازم برای ارایه یه سرویس استاندارد و بهترین هاست وردپرس جهت میزبانی سایت های وردپرسی و بخصوص سایتهای فروشگاهی تو وبسایت گنجه هاست فراهم شده و برای کسب اطلاعات بیشتر میتونید مشخصاتی که تو صفحات هاست وردپرس و هاست فروشگاهی ووکامرس ذکر کرده ایم رو بصورت کامل مطالعه کنید.

بهینه سازی پوسته ها و افزونه ها

هم پوسته و هم افزونه هایی تو سایتتون استفاده میکنین، در سرعت بارگذاری صفحات سایت شما تاثیر زیادی دارن ، که بهرحال بخشی جدایی ناپذیر از کدهای سایت شما هستن و در هر بار نمایش سایتتون فراخوانی میشن. طبیعتا این کدها هم نیاز به بهینه بودن دارن، که تو ادامه چندتا راهکار اساسی رو با جزییات بهتون پیشنهاد میکنم.

11- تهیه پوسته مناسب از مراجع معتبر

بهترین مرجع برای تهیه پوسته وردپرس خود سایت وردپرس ، و مراجعی هستن که مورد تایید همگان باشن، بخصوص اگه دنبال پوسته های حرفه ای برای کاربردهای اختصاصی تر هستین و تو سایت وردپرس پیداش نمیکنین، توصیه میکنم حتما از یه مرجع معتبر که مورد تایید بقیه طراحان وردپرسی یا برنامه نویسان وردپرس هست، پوسته مدنظرتونو تهیه کنید.

یه اصل مهم !

هر چقدر اول کار برای پیدا کردن پوسته مناسب زمان بیشتری صرف کنید، بدون شک چند برابر این زمان رو در روزهای آینده ذخیره خواهید کرد و میتونید این زمان رو در توسعه بیشتر و مدیریت محتوای وبسایتتون صرف کنید.

بهترین راه برای کسب اطلاعات در مورد یه پوسته، خوندن review ها یا نظرات کاربران در مورد اون پوسته، بررسی بازخوردهای واقعی کاربران و همچنین تحقیق و جستجو در مورد قابل اعتماد بودن شرکت تولید کننده پوسته در میان جامعه وردپرسی ها (Wordpress Community) هست.

توصیه اکید میکنم، هیچگاه و هرگز به سایتها و مراجع نامعتبر ارایه دهنده پوسته های رایگان وردپرس اعتماد نکنید، چون اکثر این پوسته ها دارای مشکلات امنیتی زیادی هستند، و این مراجع هم به احتمال خیلی زیاد پاسخگویی مناسبی در مورد مشکلات احتمالی پوسته ها ندارن!

استفاده از یک پوسته که به درستی برنامه نویسی شده ، خیلی مهمه ! چون کیفیت کدنویسی پوسته شما تو هر بخشی از سایت شما تاثیر گذار هست. بعنوان مثال، بعضی از پوسته ها یه سری امکانات و ویژگی هایی رو به عنوان یک ارزش افزوده به سایت شما اضافه می کنن مثل اضافه کردن بخش مقالات مرتبط به زیر مقالات سایت شما. این امکانات اضافه که در ظاهر بسیار خوب و مناسب به نظر میرسن، تو سرعت سایت شما خیلی تاثیر گذار هستن، چون خیلی از این امکانات اضافه شده ممکنه بدرستی برنامه نویسی نشده باشن و مثلا در کار با دیتابیس بهینه نباشن و موجب کندی بارگذاری کل وبسایت شما بشن.

اگر مهمترین عامل در انتخاب یک پوسته مناسب سرعت باشه، حتما به این موارد از این جنبه هم نگاه کنید که همیشه داشتن همه functionality ها در یک جا خوب نیست و خیلی از مواقع می تونه به سایت شما آسیب برسونه و اطلاعات سربار زیادی رو به سایتتون تحمیل کنه!

به این نکته توجه داشته باشید که همیشه برای داشتن یه وبسایت خوب، مهم نیست که الزاما برنامه نویس خوبی باشین؛ ولی این نکته خیلی مهمه که پوسته ها و افزونه های سایت شما حتما توسط یه برنامه نویس خوب، ایجاد شده باشن.

12- عدم استفاده از پوسته های همه کاره

احتمالا هنگام جستجو برای خرید پوسته مناسب ، با پوسته هایی که ادعا می کنن برای هر نوع کسب و کاری مناسب هستن مواجه شده این! این پوسته ها شامل امکانات و feature های خیلی زیادی هستن که شما به خیلیاشون واقعا نیاز ندارین و تنها به عنوان سربار به سایت شما اضافه می شن! بعنوان مثال اکثرا میبینیم که این پوسته ها، شامل انواع اسلایدرها، منوی های کشویی و … هستن که شما هیچوقت استفاده نخواهید کرد! همونطور که میدونیم تک تک این امکانات که به سایت شما اضافه میشن، برای اجرا نیاز به فراخوانی تعداد زیادی جاوا اسکریپت و CSS دارن که اگر شما از اونها اسفاده نکنید، مشخصا فقط منابع سایتتونو هدر داده اید!

امکانات اضافی پوسته ها مثل اسلایدرها نباید جزیی از پوسته شما باشن؛ شما هر زمان که نیاز به اونها داشته باشید میتونید به سادگی با استفاده از افزونه های بهینه ای که وجود دارن، به سایتتان اضافه شون کنید. بنابراین توصیه میکنم حتما پوسته ای انتخاب کنید که بجای اینکه هزاران امکان مختلف (که نیاز ندارید) برای شما فراهم کنه، فقط امکانات اصلی رو بهتون بده.

 

13- استفاده از Child theme

اکثر پوسته هایی که توسط شرکتهای معتبر ارایه می شن بصورت دوره ای باید آپدیت بشن که خیلی از این آپدیتها مربوط به بهینه تر شدن و افزایش راندمان پوسته سایت شماست، برای این کار آپدیت کردن خود پوسته ها عموما سخته و دچار مشکل میشید. استفاده از child theme به شما این امکانو میده که بتونید پوسته اصلیتونو بروز نگه دارید و در عین حال تمام تغییرات احتمالی که قبلا تو پوسته سایتتون داده اید هم حفظ میشه.

برای کسب اطلاعات بیشتر در مورد اینکه Child Theme چیست و چطور میشه ازش استفاده کرد، توصیه میکنم این مقاله در سایت وردپرس رو مطالعه کنین:

https://developer.wordpress.org/themes/advanced-topics/child-themes/

 

14- بهینه سازی سایت برای دستگاه های موبایل

همانطور که میدونیم با گذشت زمان، هر ساله به تعداد افرادی که با استفاده از دستگاه های قابل حمل مثل تبلت و گوشی های هوشمند از اینترنت استفاده میکنن داره اضافه میشه و حتی در بین خیلی از افراد نسبت به کامپیوتر محبوبیت بیشتری هم دارن. بهمین دلیل بسیار مهم باید حتما به نسخه موبایلی ساییتون هم باشه و اطمینان پیدا کنید که بارگذاری سایتتون تو دستگاه های مختلف با سرعت مناسب انجام می شه.

معمولا مردم تو موبایلاشون با اینترنت 2G، 3G ، یا LTE صفحات سایت شما رو باز میکنن که گاها حتی از اینترنت های خونگی هم کندتر هستن؛ به همین دلیل، این خیلی خوبه که تنها مواردی که کاربران موبایل نیاز دارند بهشون نمایش داده بشه و درواقع دنبال راهکارهای افزایش سرعت سایت در گوشی های موبایل هم باشیم و صرفا فقط همون صفحات اصلی دسکتاپ رو کوچیک نکنیم.

تو بخش زیر بعضی نکات کاربردی رو برای بهینه سازی سایتتون تو دستگاه های کوچکتر  ذکر کرده ام:

  • اول سایتتون رو با ابزارهای مختلفی مثل “Google Mobile_friendly Test” بررسی کنید؛ اگر بخشی از سایت شما برای دستگاه های موبایل بخوبی بهینه نشده باشه، این ابزارها اطلاعات خوبی برای رفع مشکل به شما میدن.
  • پیشنهاد بعدی من اینه که اگر کاربران موبایلیتون واقعا زیاد هستن، از پوسته هایی استفاده کنید که اصطلاحا Mobile—First هستند و توشون اولویت طراحی با طراحی موبایله! همچنین زمانی که سایتتونو بهینه سازی میکنید، حتما بهینه سازی سایت برای دستگاه های موبایل رو هم در نظر بگیرید.
  • اگر پوسته سایت شما نسخه موبایل نداره، میتونید از افزونه هایی مثل WP Touch هم استفاده کنید. این افزونه ها یک نسخه موبایل برای سایت شما ایجاد میکنن. ( البته اینکه پوسته سایت شما نسخه موبایل هم داشته باشد تو اولویت هست. )

15- استفاده از Font Icon ها

استفاده از تصاویر مشابه آیکون ها، طی سالهای گذشته خیلی افزایش پیدا کرده. اگه قصد استفاده از این نوع تصاویرو دارید، حتما سعی کنید از آیکون فونتها بجای تصاویر استفاده کنید. برای این منظور هم افزونه های متعددی وجود دارن که می تونم Font Awesome و genericond رو بعنوان افزونه های کاربردی معرفی کنم. با استفاده از این افزونه ها شما میتونید آیکون های برداری (Vector Icon) جدیدی بعنوان حروف الفبای سمبلیک اضافه و در سایتتون استفاده کنید.

16- جلوگیری از تداخل افزونه ها

اگر یک افزونه دارای چندین تابع و امکانات مختلفی هست، اطمینان پیدا کنید که از اکثریت تواناییهاش که مورد نیازتون هست استفاده میکنید. به بیان ساده تر اگه یکی از افزونه های فعال شما در حال حاضر امکان انجام یه فعالیت رو داره، از نصب افزونه های اضافی برای انجام همون فعالیت خودداری کنید.

بعنوان مثال اگه شما از افزونه Yoast SEO استفاده می کنید، و نیاز به Google XML Sitemap دارید، فقط کافیه بجای اینکه افزونه ی دیگری برای این کار نصب کنید، این امکان رو تو تنظیمات افزونه Yoast SEO فعال کنید، حتی اگر چندین افزونه خوب برای انجام این کار میشناسید.

17- بروزرسانی مداوم افزونه ها

معمولا تو بروزرسانی های افزونه های مختلف؛ patch های امنیتی، امکانات جدید، اصلاحات باگها و نقصها، و همچنین بهینه سازی سرعت و یا ترکیبی از این موارد ارایه میشه که همگی تو بهینه سازی سایت شما تاثیر گذار خواهند بود.

علاوه بر اینها، دائما توسط هسته اصلی وردپرس ویژگیها و توابع جدیدی معرفی میشن که تعداد زیادی از اونها، به افزونه ها این امکان رو می دن که بهتر و سریعتر عمل کنن. با بروزرسانی مداوم افزونه ها، شما تمام آپدیت هایی که جهت بهبود عملکرد و افزایش راندمان افزونه ها انجام می شه رو روی سایت خود بهینه سازی خواهید کرد.

همچنین بروزرسانی مداوم افزونه ها این امکان رو برای شما فراهم می کنه که از آخرین نسخه های PHP استفاده کنید، که باعث میشه سایت شما راندمان بسیار بالاتری داشته باشه.

یه نکته کاربردی!

اگر از یه پلاگین که روی سایتتون نصب کرده اید استفاده ای نمیکنید، حتما اونو غیرفعال و یا حذف کنید، چون واقعا نیازی به نگهداری اونها تو سایتتون ندارید و هر زمان که نیاز داشته باشید میتونید مجدد و به سادگی نصبش کنید! با این کار علاوه بر اینکه یه قدم مثبت در راستای افزایش امنیت سایتتون برداشته اید، یکی از مواردی که ممکن بود در کاهش راندمان زیرساخت سایت شما تاثیرگذار باشه رو هم از میان برداشته اید.

18- حذف تمام امکانات و اطلاعات اضافه پلاگین ها از دیتابیس

تو بعضی از افزونه ها حتی بعد از اینکه از وردپرس حذفشون کردید، کمی از اطلاعات و تنظیماتشون تو دیتابیس سایتتون باقی میمونه. برای بررسی و رفع این نوع اطلاعات اضافه از داخل دیتابیس، میتوانید از افزونه Garbage Collector استفاده کنید.

البته اکثر افزونه ها بعد از حذف از سایت، مشکلی هنگام حذف از دیتابیس برای شما ایجاد نمیکنن؛ ولی کاری که انجام میدن اینه که فایلهای مربوط به افزونه رو حذف می کنن، اما جداولی در دیتابیسی با تنظیماتی متناظر و یا متفاوت با چیزی که استفاده می کرده اند، تو سایت شما باقی میذارن. افزونه هایی مثل Garbage Collector تمام option ها و امکاناتی که تو سایت وجود دارن، ولی توسط  کسی استفاده نمیشن رو شناسایی میکنن و به شما این امکان رو می دن که حذفشون کنید.

یه نکته مهم!

حتی اگر تنظیمات باقی مانده آسیبی به شما سایت شما وارد نکند، توصیه میکنیم حتما پیش از انجام هر گونه اقدام؛ از دیتابیس سایتتان بکاپ کامل تهیه کنید.

 

بهینه سازی هاست و سرور میزبان سایت وردپرس

 

19- بهره بردن از کشینگ سطح سرور

تمام شرکتهای هاستینگی که هاست مخصوص وردپرس ارایه میدن، عموما نوعی از کشینگ حرفه ای رو ارایه روی سرویسهایشون میدن، در گنجه هاست، ما از سیستم فوق العاده قدرتمند LSCache که بطور خاص با وب سرور قدرتمند liteSpeed تلفیق شده استفاده می کنیم که به نام Litespeed + LScache ارایه می شه. مزیتی که LSCache رو از سایر نرم افزارهای کشینگ سطح سرور مجزا می کنه اینه که LSCache تنها برای فایلهای استاتیک (مثل فایلهای php) نیست و اطلاعات پویا (Dynamic) رو هم علاوه بر اطلاعات ایستا (Static) کش میکنه که اگر همزمان با بهینه سازی سایت بتونین از این ترکیب هم استفده کنین، مطمین باشین کیفیت خوبی رو تجربه خواهید کرد.

LSCache لایه اضافه reverse proxy ای که اکثر نرم افزارهای Caching مثل varnish نیاز دارن رو حذف کرده و نتایجی خیلی بهینه تر ارایه میکنه و همچنین علاوه بر اطلاعات استاتیک، قابلیت کش کردن اطلاعات داینامیک رو هم فراهم میکنه.

در واقع LSCache یک راهکار بسیار سریع و لذت بخش تو تجربه کاربری (UX) را فراهم میکنه.

کشینگ سطح سرور بصورت پیش فرض در تمام سرورهای هاست وردپرس و هاست ووکامرس گنجه فعال هست، و شما میتوانید برای افزایش راندمان از افزونه LiteSpeed Cache در وردپرس استفاده کنید تا بالاترین سازگاری و راندمان رو تجربه کنید.

بسته به اطلاعات روی سایتتون و نوع پوسته و افزونه های استفاده شده و رعایت تمام مواردی که قبلا ذکر شد، و البته با توجه به اینکه کشینگ سطح سرور به بهترین نحوه ممکن تنظیم شده، می تونید سرعت بارگذاری سایتتونو از 1 تا 5 ثانیه پایین بیارید. علاوه بر همه این موارد، استفاده از کشینگ سطح سرور میزان ترافیکی که سایت شما قابلیت مدیریت و پاسخدهی داره رو تا حد قابل توجهی افزایش میده و در نتیجه شما میتونید به تعداد بازدیدکنندگان بیشتری سرویس دهی کنید.

تو تصویر زیر تفاوت بین میزان پردازش قابل انجام توسط LiteSpeed+LSCache رو در کنار سایر وب سرورها و نرم افزارهای کشینگ میتونین مشاهده کنین:

بدون اینکه نیاز به توضیح بیشتر باشد تفاوت کاملا مشهوده، که میتونید با جستجو و تحقیق در گوگل در این باره اطلاعات بیشتری کسب کنید.

علاوه بر همه اینها، برای سایتهایی که دیتابیسهای حجیم دارن، میتونید از Object Cache هم استفاده کنید. Object Cache برای کشینگ کوئری های دیتابیس استفاده می شه و مثلا میتوانید از Memcached یا Redis برای افزایش راندمان کوئری های دیتابیس استفاده کنید.

20- استفاده از CDN

اگر بازدیدکنندگان سایت شما در موقعیت های جغرافیایی متفاوتی قرار دارن، مثلا اگر هم از ایران بازدیدکننده دارید و هم بخشی از بازدیدکنندگان سایت شما از کانادا هستن، و بخشی هم در ژاپن و بخشی دیگه تو اروپا هستن، در این شرایط طبیعتا با توجه به فاصله موجود بین کشورهای مختلف، سرعت بارگذاری سایتتون در همه نقاط یکسان نیست. بهرحال اینترنت یک شبکه فیزیکیه و فاصله در سرعت دسترسی یه سایتتون تاثیر گذار هست. اگر از CDN استفاده کنید این فاصله ها خیلی کمتر میشه! شرکت هایی که CDN ارایه میدن، چند سرور متعدد در نقاط مختلف دنیا دارن و کپی سایت شما رو تو هر یک از این سرورها نگهداری می کنن، و به محض اینکه کاربری سایت شما رو فراخوانی کرد، بجای اینکه فقط از یه دیتاسنتر مرکزی سرویس ارایه کنه، از نزدیک ترین دیتاسنتر به اون کاربر سرویس دهی می کنه.

یک مثال عملی

اگر سایت شما در آلمان میزبانی میشه و شرکت ارایه دهنده سرویس CDN در دیتاسنترهای امارات، ژاپن، کانادا و هلند سرور داره، سایت شما رو در تمام سرورهای خود کپی میکنه و اگر کاربری از آمریکا سایت شما رو فراخواتی کرد، CDN باعث میشه از کانادا بهشون سرویس دهی بشه، و اگر کاربری از کویت سایت شما را فراخوانی کرد، از امارات بهشون سرویس دهی خواهد شد.

استفاده از CDN بطور قابل ملاحظه ای سرعت بارگزاری سایت شما رو بالا می بره.

21- استفاده از SSL و HTTP/2 بهینه سازی شده

گواهی SSL باعث میشه تمام اطلاعاتی که بین سرور و مرورگر کاربر ردوبدل میشه رمزگذاری شه، و از همین جهت این آسودگی خاطر رو به کاربران میده که ارتباط بین اونها و سرور امن هست. برای سایتهای فعال تو حوزه تجارت الکترونیک، استفاده از گواهی های SSL  هم از لحاظ تجربه کاربران؛ هم از لحاظ امنیت برقرار شده روی سایتها، و هم تاثیر در سئو و رتبه سایت در گوگل خیلی ضروری و حائز اهمیت هست. قبل از این، این باور پذیرفته شده بود که گواهی SSL بواسطه لایه امنیتی که به سایت اضافه میکنه موجب کند شدن سایت میشه، اما در حال حاضر اصلا چنین چیزی درست نیست و اگر شما از http/2 و همچنین گواهی SSL استفاده کنید، سایت شما در بستر پروتکل http/2 منتقل می شه.

با توجه به اینکه http/2 منابع زیادی مصرف میکند، اگر سرور مجازی یا سرور اختصاصی با منابع کافی داشته باشید، گزینه بسیار مناسبی جهت افزایش راندمان سایت شما خواهد بود.

تصویر زیر نحوه کارکرد HTTP/2 رو نمایش میده و با نسخه قدیمی تر مقایسه میکنه:

به تازگی پروتکل HTTP/3 هم توسعه داده شده و به مرور توسط مرورگرهای مختلف داره پشیبانی میشه، البته هنوز خیلی فراگیر نشده و مخصوصا در نسخه های قدیمی مرورگرهای پرکاربرد مثل firefox و یا chrome پشتیبانی نمیشه؛ خبر خوش اینه که برای استفاده از این پرتکل خیلی نیاز نیست کاری کنیم و با گذر زمان کم کم خود مرورگرها از این پروتکل پشتیبانی خواهند کرد و نتیجه ش هم اینه که هم امنیت و هم سرعت بارگذاری اطلاعات بطور قابل ملاحظه ای افزایش پیدا خواهد کرد.

برای اطلاعات بیشتر در مورد HTTP/3 اینجا کلیک کنید.

22- میزبانی روی هاست و سرور مناسب

بدون شک اگر تمام موارد بالا انجام بشن، ولی سخت افزار و شبکه سرور میزبان اطلاعات سایت شما قدرت کافی جهت ارایه سرویس و پردازش اطلاعات رو نداشته باشه، همچنان سرعت بارگزاری سایت شما با مشکل مواجه خواهد بود.

نکات زیر رو در مورد سرور و هاست باید در نظر بگیرید:

  • هاست میزبان سایت شما باید از منابع سخت افزاری کافی از جمله، رم، CPU، فرکانس پردازنده و .. مناسبی برخوردار باشه.
  • اگر روی سرور میزبان سایتتون، تعداد کاربران زیادی میزبانی بشن و منابع سخت افزاری بیش از حد بین کاربران تقسیم بشه، عملا با کاهش کیفیت مواجه خواهید شد و در عین حال که منابع ظاهرا به اندازه کافی تخصیص داده شده، ولی به دلیل ماهیت اشتراکی بودن سرویسهای هاستینگ، این منابع با کاربران دیگه هم Share میشه. پس یکی دیگه از ملزومات افزایش راندمان سایت شما، عدم اشتراک گذاشتن با تعداد کاربر زیاد است.

این مورد رو بصورت عملی هم انجام داده م و برای پوشش دادن این نیاز که تو حوزه میزبانی وب احساس کردیم، یه سرویس خاص برای کاربرهایی که دنبال خرید هاست قدرتمند تر هستن، آماده کردیم و تحت نام هاست الترا تو مجموعه خدمات گنجه قرار دادیم، اگر اطلاعات بیشتری در این مورد میخواهید کسب کنید پیشنهاد میکنم اطلاعات موجود در صفحه هاست الترا رو مشاهده کنین.
  • KeepAlive تکنیکی است که از طریق آن میشه به جای باز کردن یک اتصال جدید برای هر درخواست به سرور، از یه اتصال TCP استفاده و درخواست ها را از طریق آن ارسال کرد. به عبارت دیگه، این تکنیک نوعی ارتباط بین وب سرور و مرورگره و طی آن وب سرور به مرورگر اعلام میکنه که می تونه در آنِ واحد بیشتر از یه فایل دریافت کنه. نام دیگه ی این تکنیک persistent connection هست.

بدون شک فعال بودن keepalive روی سرور میزبان سایت موجب افزایش چشمگیر سرعت سایت شما می شود.

 

  • نوع سخت افزار به کار برده شده در سرور هم در مشاهده نتیجه ی بهینه سازی سرعت سایت وردپرس بسیار مهمه! بعنوان مثال هم Ram و هم CPU هایی که در سرورهای مختلف به کار برده می شن، از فرکانسهای مختلفی برخوردارن. خیلی از مواقع شرکت هاستینگ میزبان سایت شما ادعا میکنن که دوگیگابایت رم و دو هسته cpu به سایت شما اختصاص داده ن، ولی این مورد هم باید در نظر بگیریم که فرکانس رم و cpu چه مقداره!؟ بعنوان مثال 2 گیگابایت رم با فرکانس 10800 گیگاهرتز و 2 هسته cpu با فرکانس 1 گیگاهرتز، توانایی کمتری نسبت به 2 گیگابایت رم با فرکانس 14600 و 2 هسته 3.4 گیگاهرتزی داره!
  • همچنین مورد مهم تاثیر گذار دیگه تو سرعت وبسایت، سرعت I/O هارد سرورتون هست. بعنوان مثال هارد دیسکهای نسل جدید NVMe راندمان فوق العاده بالاتری نسبت به هارد دیسکهای قدیمی تر مثل SATA-SSD یا HDD دارن. تفاوت میزان توان ورودی و خروجی اطلاعات در هارددیسکهای مختلف را میتونید تو تصویر زیر مشاهده کنید.

  • آخرین موردی که بسیار حایز اهمیته میزبانی سایت شما در یک دیتاسنتر با قدرت شبکه بالا و پایدار هست! در هنگام انتخاب هاست به این مورد هم باید توجه کافی داشته باشید که سرور شما حتما در یک دیتاسنتر یا مرکز داده باکیفیت میزبانی بشه.

 

این مقاله حاصل تجربه ی چندین ساله در حوزه ارایه خدمات هاستینگ هست. بعد از تجربه ی هزاران تیکت که از هرکدومشون یه سری نکته یاد گرفتم، تصمیم گرفتم بالاخره این مقاله رو بنویسم و در وبلاگم منتشر کنم تا هم به افرادی که در این زمینه نیاز به کمک دارن کمک کرده باشم، و هم چکیده ای ار مواردی رو که تو تنظیم و راه اندازی سرویسهای مختلف تو گنجه در نظر میگیریم معرفی کرده باشم.

امیدوارم مفید بوده باشه، اگر این مطلب نظرتون رو جلب کرده، تو کامنتها نظرتون رو بامن به اشتراک بذارید و به این مقاله نمره بدین.

سبز باشید

4.8/5 - (30 امتیاز)

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا